het leven is droom - calderón

Pedro Calderón de la Barca (1600-1681) La vida es sueno

In dit stuk, dat onder de titel Het leven een droom maar zeer zelden de repertoires van Nederlandse gezelschappen haalt, wordt het koningschap en de daaraan verbonden macht voorgesteld als een droom. Ik moet de leden van het Republikeins genootschap echter teleurstellen - deze ogenschijnlijk antimonarchistische sentimenten worden - geheel in de stijl van de late renaissance - niet geëxploiteerd als verzet tegen koningshuizen, maar juist existentieel uitgebreid naar het leven zelf. Caldéron was niet voor niks van adel (zijn volledige adellijke naam bevat een zeven namen meer dan hoe hij nu in de theaterlexicons te boek staat). Zijn bemoeienissen met de wereldlijke en geestelijke macht vormen een indrukwekkende lijst: hij heeft voor de Spanjaarden voor de stadsmuren van Breda gevochten, kreeg van de Spaanse koning de leiding over het Hoftheater, speelde een belangrijke rol in het bestrijden van de onafhankelijksbeweging van Catalonië, en werd op zijn drieënzestigste de dichtende ere-aalmoezenier van het Spaanse Hof (een soort Huib Oosterhuis dus).

La vida es sueno (1634/1635) en El gran teatro del mundo (1641) behoren tot zijn belangrijkste stukken. Calderón schreef zo'n tweehonderd werken bij elkaar, verdeeld over alle denkbare genres. Centraal in Het leven een droom staat de verhouding tussen de Poolse koning Basilio en zijn kroonprins Segismundo. Slechte voortekenen in de geboorte-horoscoop van de kroonprins doen de vader besluiten om de zoon te laten verdwijnen: Segismondo wordt opgesloten in een kerker, ver van het hof en is daarmee uit de geschiedenis weggegumd. Denkt koning Basilio, die zijn aanminnige nicht Stella en zijn neef Astolfo (van niet geheel onbesproken gedrag) voorstelt als zijn opvolgers. Voor hij dat effectueert laat hij Segismundo drogeren met een slaapdrank en voor een ultieme proef-op-de-som naar het hof brengen. Basilio: 'Ik wil een proef. Te weten: of de mens / zijn voorbestemde lot en doem kan tarten / en opstaan tegen zijn gesternte in.' Eenmaal aan het hof wordt de kroonprins omringd met alle égards van een vorst - iets waaraan hij niet gewend is: in de eenzame opsluiting is hij behandeld als een beest, en dat beest laat zich niet temmen. Segismundo wordt opnieuw gedrogeerd en naar zijn kerker teruggebracht, waar hij - in een prachtige monoloog waarmee het tweede van de drie bedrijven eindigt - het intermezzo aan het hof vanzelfsprekend ervaart als een droom:

'Wij leven in een zonderlinge wereld

waarin het leven zelf een en al droom is,

en alle mensen dromen wat ze zijn

tot ze ontwaken. En zo droomt de koning

dat hij een koning is, en in die roem,

vluchtig als wind, leeft hij totdat de dood

ook dat uiteenstuift als een handvol as.

Wie zou nog talen naar een majesteit

die moet ontwaken in de droom des doods?

De rijke droomt zijn rijkdom, en de arme

droomt zijn armoe, de strever droomt zijn streven,

en de vernederde droomt zijn vernedering.

Iedereen droomt zonder het te beseffen;

ik droom dat ik in deze boeien lig.

Het leven is een waanzinnige waan,

een zinsbegoocheling, een hersenschim.

Het leven is één droom, en wat

zijn dromen zelf? Het zijn niet meer dan dromen.'

Het leger van Polen, dat met name niets ziet in neef Astolfo in de rol van troonopvolger (een bedrieger, schuinsmarcheerder en bovendien Hertog van Moskou!) bevrijdt Segismundo, die nog even met zijn vader moet knokken, maar daarna komt alles weer goed.

loek zonneveld

woensdag 10 november 2010

18u30 (soep) 20u (lezen)

het leven is droom - calderón

het leven is droom - calderón

De zeldzame combinatie van dramatisch vakmanschap, filosofische diepgang en poëtische schoonheid die Het leven is droom (La vida es sueño, ca. 1635) kenmerkt, heeft in de loop der eeuwen heel wat bewonderaars gehad. De Engelse dichter Shelley schreef dat hij naast Plato alleen Calderón nog het lezen waard achtte. De Russische romancier Toergenjev schreef na het lezen van Het leven is droom dat hij ‘volledig gecalderoniseerd’ was. De Duitse filosoof Schopenhauer noemde het ‘het filosofische toneelstuk bij uitstek’. Ook beroemdheden als Goethe en Madame de Staël vereerden Calderón.

Hoewel het werk al vaak in het Nederlands is vertaald, is dit de eerste vertaling waarin de oorspronkelijke dichtvorm is gehandhaafd. Het resultaat zal niet alleen toneelmakers, maar ook poëzieliefhebbers aanspreken. Hispanist Erik Coenen heeft zijn vertaling bovendien voorzien van verklarende noten en een uitvoerig nawoord, waarin hij ingaat op de vorm, de stijl, de betekenis en de context van het werk, en een toelichting geeft op zijn manier van vertalen.

afkomstig van de achterflap van de nieuwste vertaling van Het leven is droom

pieter steinz over heinrich von kleist

Bekijk hier de video op NRC-TV - Pieter Steinz over Heinrich von Kleist en zijn verzameld proza

amazones (2010) - gerard jan rijnders

Theatertekst van Gerardjan Rijnders (voor het Ro theater).

In Amazones komen twee fascinaties van Gerardjan Rijnders bij elkaar: de tragedie Penthesilea van Heinrich von Kleist over de amazonekoningin die verliefd wordt op haar tegenstander Achilles, hem doodt en vervolgens opeet, en het leven en werk van documentaire-maakster en fotografe Leni Riefenstahl, die uit tomeloze ambitie het nazi-regime verheerlijkte. In de lijn van Bakeliet, Count your Blessings en Titus geen Shakespeare maakt Rijnders een montagevoorstelling waarin deze twee verhalen met elkaar worden verweven.

Leni Riefenstahl maakte furore met haar film Triumf des Willens (1935), die wordt gezien als een propagandafilm van de Duitse nazi-partij. Danseres, actrice, regisseuse, bergbeklimster, documentairemaakster en fotografe Leni Riefenstahl was niets ontziend in haar pogingen roem te bereiken. In 1932 nam zij contact op met Adolf Hitler die vanaf dat moment haar opdrachtgever werd. Ze verdedigde tot haar laatste dag (ze werd 101 jaar) de stelling dat kunst en politiek niets met elkaar te maken hebben.

Eén van haar grote dromen was het verfilmen van Heinrich Von Kleists Penthesilea, dat speelt tijdens de Trojaanse oorlog. Riefenstahl zou zelf de hoofdrol gaan spelen, de veldslagen wilde ze draaien in de Libische woestijn. Nét op het punt dat de filmploeg klaarstond om te gaan filmen brak in Libië de oorlog uit en kon het project niet doorgaan. Heinrich von Kleist bewerkte het klassieke verhaal van de amazones die de strijd aangingen met het Griekse leger tot een heftig stuk van vierentwintig scènes. In de oorspronkelijke mythe doodt Achilles de hogepriesters van de amazones, Penthesilea. Bij Von Kleist wordt Penthesilea verliefd op haar tegenstander, doodt hem en eet hem vervolgens op. [dit laatste is een kwestie van interpretatie, pk] [en slaat tenslotte de hand aan zichzelf, pk] […]

bron

solo-versie van penthesilea (interview)

LIEBE, DIE VERNICHTET

Es gibt wenige Stücke aus dem Theaterkanon, die ähnlich aufwühlen und herausfordern wie Heinrich von Kleists Tragödie “Penthesilea” über die unerfüllbare Liebe zwischen der Amazonenkönigin und dem Griechenhelden Achill. Mathias Noack bringt nun seine eigene, radikale Ein-Personen-Fassung des Stückes. RENÉ ZIPPERLEN hat sich mit ihm unterhalten.

Die Amazonenkönigin Penthesilea und der Griechenheld Achill leben beide in sehr rigiden gesellschaftlichen Systemen, in denen Liebe, wie sie sie empfinden, nicht vorgesehen ist.

Überhaupt nicht. Die Griechen sind damit beschäftigt Troja zu bekriegen. Kampf ist das Gesetz der Stunde. Liebe, Hingabe sind nicht vorgesehen. Deswegen sind Achills Kameraden ja auch so erschüttert darüber, daß er sich in die Hände dieser Frau begibt, sie als gleichwertig akzeptiert und sogar bereit ist, sich ihr zu unterwerfen.

Noch extremer ist es bei den Amazonen, was in der Geschichte ihres Staates begründet ist: Alle Männer ihres einst “normalen” Staates wurden von Besatzern umgebracht, die Frauen haben diese Unterdrücker geschickt niedergemetzelt und beschlossen, einen Staat zu gründen, in dem Männer nichts mehr zu sagen haben. Sie reißen sich sogar die rechte Brust ab, um den Bogen besser bedienen zu können. Aber dann gibt es einmal im Jahr Orgien mit Kriegsgefangenen zur Fortpflanzung. Eroberung, Unterwerfung ist das Gebot, nicht die Vereinigung. Das ist ja total überhitzt, eine ganz extreme Situation, die nach Entladung schreit. Das Stück ist dadurch triebhaft stark aufgeladen und voller sexueller Bilder.

lees verder

meer over Mathias Noack's Penthesilea

penthesilea - samenvatting plot

The tragedy starts on the battlefield in front of the gates of Troy, where the Greeks have taken position. They are interrupted in their siege of the city, because the belligerent women endanger the Greek princes and attack them. The men do not even know who their enemy really is and try to get in contact with the Amazon queen to understand her motives. For the Greek princes the attack is inconvenient, because they are supposed to concentrate on capturing Troy, as Agamemnon, their leader has given order.

In the second scene the Greeks are troubled by the terrible news that Achilles, has been captured by Penthesilea. The messenger gives a vivid picture of the vicious circumstances. The amazons took the Greeks by surprise and surrounded Achilles. First he can free himself and tries to flee. But for bad luck, his horses and his cart collapse and he is put out of action. Penthesilea and her followers draw closer, but when the queen topples and falls, he has another chance to flee, and gets away.

In the fourth scene the Greeks welcome Achilles and acclaim him for his escape. Meanwhile the Amazons rashly celebrate their victory, whereupon Penthesilea gets furious. Her fury culminates in a quarrel with Prothoe, her most intimate confidante and soulmate. The reason is that Prothoe, as the queen later learns, has fallen in love with one of the Greek prisoners of war. At the end of the scene they settle their dispute, because Penthesilea cannot live without the devoted Prothoe.

Now, the Archpriestess gets onto the scene, with her maidens, who are plucking roses for their queen's first victory. Competing for the most and prettiest roses, the girls start to quarrel. Their dispute is interrupted by an Amazon in gear who announces that the Greek prisoners won't accept any hospitality.

The following scene shows an Amazon captain report to the Archpriestess about the fighting between Penthesilea and Achilles. Prothoe tries to convince her leader to return home, but the queen refuses to listen and insists on staying at the place.

This proves to be fatal, because the Greeks start their attack very soon after. Penthesilea refuses to flee, not even on the counseling of her closest confidants and the priestesses with Prothoe declaring to be willing to stay with her and meet their fate.

gerard jan rijnders' penthesilea

„Penthesilea“ von Heinrich von Kleist im Deutschen Theater Berlin, Regie Gerardjan Rijnders

Manierliche Veranstaltung

So etepetete klassizistisch wie jetzt bei Gerardjan Rijnders am Deutschen Theater mag es unter L'Arronge in der Berliner Schumannstraße zugegangen sein. Was Anfang des Jahrhunderts war, also eine Weile her. Doch Rijnders, obwohl 1996 mit »Moffenblues« schon einmal an den Kammerspielen tätig, scheint's nicht bemerkt zu haben. Jetzt arrangierte er Heinrich von Kleists Trauerspiel »Penthesilea« den Text entlang, als habe es am Hause weder Brahm und Reinhardt noch W. Langhoff und Brecht gegeben. Und daß Rijnders mit Heiner Müller Bier getrunken hat, scheint Legende zu sein. Sonst hätte er mitbekommen, daß Theater außer mit rezitierter Sprache auch etwas mit sozialen Verhältnissen zu tun hat.

Das Schlachtfeld bei Troja, auf dem Kleist der Amazonenkönigin Penthesilea unerfüllbare romantische Liebe stattfinden läßt, ist bei Rijnders' Bühnenbildner Paul Gallis ein rot ausgeschlagener, ackerfurchiger Bühnenboden, begrenzt vom weißen Rundhorizont und zwei säulenverzierten Portalen. In diesem hell beleuchteten, mit lüsterfarbenem Kronleuchter geschmückten elitären Kunstraum stehen Amazonen wie Griechen meist statuarisch gewichtig herum und bieten den Text feierlich-kunstvoll in markiertem Ton.

Das ist das Problem bei solch hehrem Werk: Holt der Regisseur behutsam wertend mehr oder weniger rauhe Wirklichkeit hinein, oder entrückt er die ohnehin schon abgehobene Dichtung in schön lebensferne, rein poetische Gefilde; in diesem Falle, um den unwahren Eindruck zu erwecken, des Menschen Liebe wie Haß seien lediglich in sich selbst begründet. Als sich Wolfgang Engel 1986 am Staatsschauspiel Dresden für das Stück entschied, erzählte er von tragischer Ohnmacht übermächtiger Liebe unter inhumanen gesellschaftlichen Bedingungen. Er erreichte das, indem er die Figuren nicht primär als Heroen einer antiken Sage vorführte, sondern als gnadenlos in Kriegswirren verstrickte Menschen, gezwängt in Militärmäntel und Knobelbecher. Und weil situativ konkret gehandelt wurde, erblühte Kleists bildhafte Sprache.

Jetzt am Deutschen Theater fällt einigermaßen befremdlich auf, wie oft unprononciert und akustisch unverständlich gesprochen wird. Es fehlen genaue gestische Impulse. Selbst wenn die Darsteller relativ teilnahms- und emotionslos zu rezitieren haben, bleibt der Inhalt dessen, was sie zu sagen hätten, oft hinterm monotonen Aufsage-Ton zurück. Gewiß, Kleists kontemplative Berichte entziehen sich natürlicher Handlung und verleiten zu oratorischem Arrangement und theatraler Gebärde. Wohin der Spielleiter hier tatsächlich gerät, weil er das Werk nicht interpretiert, sondern fein manierlich veranstaltet.

Zu sehen sind weder antike Heroen noch prosaische Kriegerinnen und Krieger, sondern hofträchtig gut betuchte, mal etwas müde, mal etwas aufgeregte Salonhelden. Hier wie da anscheinend saturierte Gesellschaften. Die Amazonen in hellen, langen Abendkleidern, zucker-hütig behelmt; die Herren in edelmännisch-hübschen Mänteln und Kniehosen. Achilles mit geputzt blankem Goldhelm, auch wenn er gerade aus der Schlacht kommt. Der Verzicht auf wüstes Kriegsgetümmel durch geschickte Striche ist ein Gewinn, doch die zu erzählende Geschichte bleibt szenisch ungefähr.

Wenn hin und wieder denn doch so etwas wie eine beredte Situation entsteht, scheinen sich die Schauspieler - dies mein Eindruck - dem Arrangeur zu entziehen. Da blitzt sogar Witz auf, etwa wenn Amazonen gefangene Griechen ungeübt in Liebe umwerben, oder wenn Odysseus (Thomas Neumann) spröde Skepsis spielt.

Petra Hartung als Penthesilea ist vom Typ her keine Aristokratin, sondern wirklich das natürliche, etwas maskuline elementare Weib. Wie sie der Königin erwachende Liebe zu Achilles vorführt, wie sie ihn verliebt mit Rosen schmückt, ist reizvoll anzusehen. Dieser überraschend zarte Flirt zweier ansonsten hartgesottener Krieger berührt. Zumal Daniel Morgenroth als Achilles sensibel vorführt, wie ungläubig-verwundert und doch neugierig-zustimmend der Mann reagiert. Wenig Leidenschaft im übrigen. Zum Kuß finden sich die beiden moderat, eher vorsichtig denn von Sehnsucht überwältigt.

Wenn am Ende die irre Penthesilea den in rachsüchtiger ideologischer Verblendung hingeschlachteten Geliebten als schönen nackten Toten hereinführt, verfällt der Arrangeur in Stillosigkeit. Die äußerliche Plattitüde ist ihm wichtiger als deutlich vorzuführen, wie drastisch sich die Königin - trotz ihres Wahnsinns der Erkenntnis fähig - von der Oberpriesterin (Margit Bendokat) abkehrt. Wer will, kann dennoch erkennen, daß Kleist die verheerende Wirkung bornierter Konvention zu geißeln suchte.

Neues Deutschland, 18. November 1998

peter stein's penthesilea (2002)

Penthesilea’s impossible love

Renowned German director Peter Stein is directing Heinrich von Kleist’s play at Epidaurus

World premiere. Peter Stein directs Heinrich von Kleist’s ‘Penthesilea’ at Epidaurus.

By Maria Katsounaki - Kathimerini

Peter Stein is so absorbed by and dedicated to “Penthesilea” that when the production of the play at Epidaurus was almost hindered by the incomprehensible stance of the mayor of Lygourio, he responded, “That doesn’t concern me.” Stein follows the labyrinthine thought and frenzied rhythm of Heinrich von Kleist (1777-1811), one of the most significant, fearless and ambitious playwrights Germany has ever produced. Kleist, it is said, possessed the skill of Dionysian rhetoric. Stein, on the other end of the telephone, “orates,” totally taken by the “destructive power of desire” that is negotiated in “Penthesilea.” “A happy love affair in the theater does not interest me. Love is a wonderful thing, but life exists for death. We live to die. Just like Penthesilea,” he says. The play begins with a joyful and charming Amazonian celebration, only to end in an act of cannibalism: The queen of the Amazons tears Achilles, her great love, to pieces.

This Friday and Saturday, Peter Stein, one of Germany’s most inspired directors, will present the world premiere of “Penthesilea” at the ancient theater of Epidaurus. He is collaborating with an international cast of 50, led by his wife, Maddalena Crippa, and Graziano Piazza. The production’s set design is by the acclaimed Dionysis Fotopoulos. The entire performance was prepared in Italy and designed especially for Epidaurus. According to its director, it is a “theater which is a work of art, which can talk directly to us, after 2,500 years.”

In “Penthesilea,” Kleist talks of the deluding, blind passion of the queen of the Amazons for Achilles. Are Achilles’ feelings just as deep?

I don’t see why you call it delusive. Penthesilea is deeply in love with him. She is experiencing a great passion which drives her out of control. Under the law of the Amazons, the erotic act only takes place for the purposes of reproduction, but Penthesilea desires something much more than the idea of conquering a male in order to use him for reproduction. Her feelings are contrary to the Amazon regime and she comes into conflict with it. The structure of Kleist’s work is complex. In the great love scene, Penthesilea is very tender and wholly feminine; she gives herself completely. The same with Achilles. Except that she believes that he is her captive and that the power lies with her. This is the delusion; this is where the “power” actually lies. Penthesilea becomes confused when she realizes the actual situation: Achilles is not her enemy, nor is he her captive, in a political sense. But he is subject to love. Achilles, for his part, tries to understand her mentality and realizes that in order to be near her he has to be under her thumb. He decides, then, to fight with her, not to beat her but to remain her “captive.” She misunderstands him, as she does not understand why he wants to fight when she has offered him all her love. She becomes angry, kills him and eats him.

Is the structure of the play reminiscent of an ancient tragedy, or is it closer to romanticism?

It has a special structure, which makes it resemble a 20th-century work. It unfolds without acts, without the scenes being separated. On the other hand, however, Kleist respects the structures of ancient tragedy. There is one location, and time moves in real time, without going backward and forward, following one of the basic rules of ancient tragedy, the unity of time and place. Kleist borrows a lot of elements from ancient tragedy, but he rewrites them in an absolutely contemporary way, so modern that his contemporaries couldn’t understand him, and this is why they never staged “Penthesilea.” The premiere took place 100 years later!

Does the complex text not create problems for the stage presentation?

It is indeed a difficult work. More to the point, it wasn’t written for an open space. There are two long scenes, the struggle and the love scene, which require concentration. An open space is not suitable for this. In addition, the play has been translated from German into Italian. Kleist’s language is very literary and stylized; it is not spoken language. With the translation into Italian it loses its formalism, yet this is a very interesting element. I had to have it translated because the actress who plays Penthesilea is Italian. When I was invited to stage it at Epidaurus I decided to add a female chorus to bring it closer to ancient tragedy. The Chorus didn’t have a text, so we composed a kind of score with sounds, choreography and music.

It is a production that is full of energy.

I hope so. There are two stories in this play, that of Penthesilea and Achilles, and that of Penthesilea and the Chorus. She clashes with the Chorus because it is always asking for something different from her. Using her power and energy, she manages to get the Chorus on her side, even if it disagrees with her. Eventually she forces the Chorus to become wild and tough like her, and to make love not for war but for death. They become like animals, tough and wild. Let’s not forget that the “Penthesilea” ends with an act of cannibalism. When the heroine realizes what she has done, she commits suicide and the Chorus follows her.

Kleist committed suicide, too. Here, however, the “male” appears, despite his ultimate defeat, in the position of power.

Power is fake. Achilles is dominant only because of his physical strength. He doesn’t understand this woman. He is stuck in the traditional role of the man. So, when he challenges her to a second fight, he doesn’t realize his mistake.

Achilles suffers, then, from a form of emotional disability.

Precisely. He is emotionally inferior to Penthesilea. Neither of them can acquire the object of their desire: he because he is inferior, she because she is over the top. The intermixing between the two sexes is very modern. In the production, however, I do not emphasize the contemporary aspect. I am against this tendency to “oblige” plays to become contemporary. Modernity must come from the acting, from the style of the production, from the way the audience understands it. Because whatever happens, Kleist didn’t write it today.

bron

amazonen

Amazonen, een mythisch volk van krijgshaftige vrouwen, volgens sommigen afstammelingen van de oorlogsgod Ares. Ze worden verondersteld te leven ten noordoosten van het Griekse cultuurgebied: in Thracië of Skythië, dan wel in Azië ten zuiden van de Zwarte Zee of ten zuidoosten daarvan, in Kappodocië of bij de Kaukasus. Ze hebben een bijzondere verering voor Artemis, de godin van de maagdelijkheid en de vrouwelijke kracht. Te harer ere zouden zij het beroemde heiligdom te Ephese hebben gesticht.

Om hun geslacht in stand te houden hadden ze af en toe gemeenschap met mannen van nabuurstammen. Zonen werden niet op prijs gesteld: die werden gedood, volgens een andere versie tot slaaf gemaakt, volgens weer een andere traditie blind gemaakt of op andere wijze verminkt. Incidenteel wordt verteld dat hun dochters de rechterborst werd weggeschroeid opdat ze geen hinder zouden ondervinden bij het hanteren van pijl en boog of de lans.

Ze leverden slag tegen verschillende Griekse helden zoals Herakles, en Theseus, die de Amazone Antiope had geschaakt. Een contingent Amazonen onder leiding van koningin Penthesileia kwam in de laatste fase van de Trojaanse oorlog koning Priamos te hulp. De felle strijd verliep voor de Amazonen gunstig, totdat Achilleus en Aias zich in de strijd mengden. Penthesileia werd dodelijk verwond door Achilleus, die voor de stervende in liefde ontstak. […]

uit: Van Achilleus tot Zeus (Thema's uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater) Erik M. Moorman & Wilfried Uitterhoeve, SUN Nijmegen 1990